Przynajmniej kilka razy w roku trafiam na książki, które udowadniają mi, że temat Shoah jest niewyczerpany, bezbrzeżny, obfity. Książki – duchy, książki – potwory, które nawiedzają nas, prześladują, niepokoją. W zeszłym roku taką książką były „Piękne zielony oczy” Arnosta Lustiga. Książka, którą chcę Wam dziś przedstawić pokazuje na kilka sposobów i na kilku płaszczyznach jak bardzo aktualny i wciąż na wiele głosów może być rozpisany temat Zagłady. W moich licznych podróżach literackich w rejony wojny, Shoah i antysemityzmu nie spotkałam się jeszcze z drogą, którą obrał Yishai Sarid.

Po pierwsze, izraelski prozaik zdecydował się na perspektywę, której nie spotkałam wcześniej. Mianowicie wybiera na pierwszoosobowego narratora przewodnika zatrudnionego w Yad Vashem. Może nie brzmieć to początkowo zbyt zaskakująco, ale jego przemiana, przepoczwarzenie się wręcz, to jedna z najbardziej frapujących i niepokojących zmian w psychice bohatera literackiego, jakie czytałam w ostatnich latach. Na zwrócenie szczególnej uwagi zasługuje również forma, jaką autor wybrał dla swojej powieści. Zaczyna się ona zwrotem do adresata: „WIELCE SZANOWNY PANIE PREZESIE Instytutu Yad Vashem,”. Forma epistolarna to nie jest nowość w literaturze, ale tutaj czeka nas jednak list rozpisany na 140 gęstych stron. A co takiego cechuje list? W tym przypadku list długi na setki stron, który nie każe nam odpocząć. Za elegancką formą listu ukrywamy często osobisty, dotkliwy ton spostrzeżeń. Możemy się „wypisać”, „wyżyć”, wyczerpać. Czy czeka nas list pełen zażaleń? Ostrej krytyki? Bez post scriptum, bez pozdrowień, bez wytchnienia? Bez wątpienia.

Wróćmy do naszego głównego bohatera, autora listu. Jest nim wspomniany przewodnik ze skromną pensją, który marzył o karierze dyplomaty, a obecnie oprowadza izraelską młodzież po obozach  Aushwitz-Birkenau, Treblince, Majdanku, Chełmie, a także Bełżcu i Sobiborze. Po miejscach, w których ma się wrażenie, „że skończyła się cała ludzkość”, jak to ujmuje sam autor. Wyrabia sobie z czasem renomę i zaczyna także oprowadzać VIPowskich zwiedzających. Kursuje między Warszawą a Izraelem, rzadko widuje żonę i synka doświadczającego przemocy w przedszkolu. W międzyczasie pisze również doktorat o temacie: „Podobieństwa i różnice w systemach działania niemieckich obozów zagłady w czasie II wojny światowej”.

„Zameldowałem się u dziekana i zobowiązałem się zaprząc do rydwanu pamięci” – jak to ujmuje narrator. Temu zobowiązaniu oddaje się bez reszty, a jego zdobyte, niepodważalne doświadczenie sprawia, że powierza mu się również rolę eksperta w zespole przygotowujących uroczystość siedemdziesiątej rocznicy konferencji w Wannsee. Absurd i chłód dzisiejszego pokolenia wypłynie również poprzez zatrudnienie go jako konsultanta dla twórców gier o obozach zagłady.

Yishai Sarid, a raczej jego narrator jest niewygodny. Takie było moje pierwsze skojarzenie. Z wizyty na wizytę w tych fabrykach śmierci, z kolejnej oprowadzanej grupy na kolejną, staje się on niewolnikiem pamięci. Czuje się zobligowany, niemal zmuszony, a może nawet opętany, by karmić „potwora pamięci”. Sarid podjął mistrzowską decyzję, by skomponować swoją opowieść w formie listu, by zbombardować czytelnika serią trudnych, niekiedy niezręcznych i szokujących pytań o pamięć, przemoc oraz traumę, jednoczenie nie zapominając o izraelsko-polskiej historii.

„Potwór pamięci” jawi mi się jako jeden z najbardziej oryginalnych i bezkompromisowych głosów w tzw. post-Holocaustowej literaturze. Podczas ręcznego pisania uruchamia się w nas znacznie więcej emocji, mózg pracuje na zwiększonych obrotach tylko dlatego, że wybraliśmy pióro zamiast klawiatury. Ja sama przypominam sobie o tym pisząc teraz tę recenzję w swoim notesie. W głowie jednocześnie buzuje chaos i porządek. Na horyzoncie tli się cel pisania, ale zawsze po drodze pisząc listy, człowiek poddaje się dygresjom, które paradoksalnie uwypuklają sedno, a nie unikają dotarcia do niego. Dlatego forma listu wydaje się tutaj najbardziej odpowiednia do przekazania mnóstwa emocji, które budzą się, a potem czernieją w narratorze tego niezwykłego dzieła.

Narrator w swoim osobistym i odważnym liście pisze do nas wszystkich. Adresatem nie jest i nie powinien być jedynie wspomniany prezes instytutu. Tutaj nadawca nie skupia się wyłącznie na opisie mechanizmów zagłady, co mógłby sugerować temat jego doktoratu. Najbardziej fascynującymi wątkami tej powieści staną się przemiana narratora oraz jego coraz ostrzejsze, narastające argumenty udowadniające nam uniwersalność nienawiści. Mimo tego, że jest przewodnikiem po przeszłości, to staje się on z czasem orędownikiem teraźniejszości.

W jednym z baraków między pryczami starałem się im wyjaśnić, czym jest zło, wyzysk i nienawiść. To wydarzyło się właśnie tu. Po raz pierwszy odszedłem od wyznaczonego scenariusza, według którego pracują wszyscy przewodnicy, ale głos mi nie zadrżał. Tutaj wymazano złudzenie, które nazywa się człowiekiem. Spójrzcie na siebie, na waszych kolegów, kim wy jesteście? Tylko masą mięsa. Piekliście kiedyś krowę? Widzieliście jej tkanki, ścięgna, żyły? Smażyliście kiedyś rybę? Wypatroszyliście ją? Widzieliście jej martwe oczy? Przecież to dokładnie to samo, czym jesteście. (…) Dzieci patrzyły na mnie przerażone. Po której jestem stronie i czym są te straszne rzeczy, które wychodzą mi z ust. Musiałem nimi wstrząsnąć, nie mogłem dalej ciągnąć tych naszych spokojnych wykładów, tak żałosnych, bez żadnego krzyku. 

Staje się, jak to sam ujmuje: „pilnym i pracowitym agentem pamięci”. Jak na agenta przystało z początku jest wyłącznie profesjonalistą, który oddziela emocje od misji jego pracy. Co ciekawsze, właściwie przyznaje się do własnych braków emocjonalnych i do tego, że nie czuje nic opowiadając te wszystkie okropności grupom zwiedzających. W celu wywołania emocji i empatii w słuchaczach zaprzęga, a właściwie wykorzystuje, świadectwa ocalałych, których zabiera ze sobą do obozów. On sam opowiada, ale jest w tym niemy. Obserwuje młodzież, ich bezrefleksyjność aż sam zaczyna składać ofiarę „potworowi pamięci”. To tutaj powieść zaczyna osiadać nam w trzewiach ciężkim ołowiem. Przewodnik staje się bezlitosny i bezkompromisowy. Zaczyna podstawiać pod nos lustra, w które współczesne pokolenia nie chcą patrzeć. Zadaje najbardziej niewygodne z pytań, zmusza tym samym do stawiania się w każdej roli – ofiara i kata, ocalałego i ocalającego, ale też skazującego.

Śledzimy jak przewodnik z dystansowanego, zimnego popada niemal w obłęd pamięci. Pożera go potwór. Forma listu pomaga mu oceniać, być ostrym i odważnym w osądach, przede wszystkim współczesnych pokoleń. Nie pozostaje dłużny Niemcom, Polakom, ale co jest rzadko spotykane we współczesnej literaturze wychodzącej spod izraelskiego pióra – nie omija tematu i spojrzenia na dzisiejszych Żydów i ich nienawiść wobec Arabów, a zwłaszcza na tę młodzież, którą wysyła się na oglądanie pozostałości po zagładzie, a która karmi w sobie z kolei potwora nienawiści. Ma odwagę nawet powiedzieć głośno, że współczesnej młodzieży bliżej do podziwu niż nienawiść wobec niemieckich oprawców, którzy tak sprytnie opracowali mechanizmy zagłady.

Zaledwie kilka lat później nauczyłem się, że w miejscu nienawiści wyrasta inna nienawiść. Raz, podczas zwiedzania obozu Birkenau, jeden z uczniów, gruby, o niemiłym spojrzeniu i policzkach fioletowych od zimna, zaczął ryć na baraku w obozie kobiecym słowa „śmierć lewakom”, jakiś trzeźwy nauczyciel mu przerwał, ale jego koledzy go pożałowali i powiedzieli, że w Izraelu dokończą razem tę robotę. Owinięci flagami, na głowach nosili jarmułki i chodzili między barakami z nienawiścią skierowaną nie w morderców, ale w ofiary. Trudno było mi to wszystko pojąć. 

Mogłabym tutaj pisać i pisać o słuszności stwierdzeń agenta pamięci. Jak rozumiem narastający w człowieku gniew wobec braku empatii dzisiejszych pokoleń, który z kolei doprowadza do tego, że wciąż z taką łatwością siejemy i zbieramy plony coraz to nowszych odmian, potworów nienawiści. Czytając tę angażująco emocjonalnie i językowo powieść myślałam, wciąż: muszę porozmawiać o tej książce. Bo to nie jest książka o po prostu przewodniku czy o konsekwencjach Shoah albo wręcz ich braku. To o potworach, które nigdy nie giną. Może nawet najodważniejszy i obrazoburczy agent pamięci tego nie dokona.

Kto by pomyślał, że na książkę tak ważną, tak wartościową i tak nieustannie potrzebną, potrzebna była zrzutka.pl. Apeluję do Was, mądrzy czytelnicy, śledźmy losy naszych mądrych wydawców, by takie książki mogły ujrzeć światło dzienne.

My, jako świadomi, głodni dobrej literatury, czytelnicy wciąż mamy wiele potworów pamięci do wykarmienia. Ja na pewno do takich należę. Jestem opętana obsesją pamiętania, przypominania i wzbudzania empatii. W ręku trzymam do tego idealne narzędzie od Wydawnictwa KEW. Czuję, że nie zbliżyłam się nawet w połowie do opisania fenomenu, bezkompromisowości i celności tej książki. Pozostawiam ją otwartą, pozostawiam ją Waszym oczom i sercem na pożarcie.

 

Potwór pamięci, Yishai Sarid, tłumaczenie Michał Sobelman i Joanna Stocker-Sobelman, Wydawnictwo KEW, luty 2021