Domy zawsze miały dla mnie ludzkie cechy. Straszyły, rozbawiały, rozczulały, zachwycały bądź odpychały. Lekturę „Domów bezdomnych” przyjęłam z otwartymi ramionami. Swój dom nazywam patchworkowym. I mówię, że ma dostojne piegi starości na swojej elewacji jak Morgan Freeman na swojej skórze. Nie wiem czy mój dom ma buzię czy mordę albo paszczę. Oczy ma rozstrzelone. Nie wiem czy się uśmiecha. Garbi się czy stoi dumnie epatując swoją obszernością. Ale wiem na pewno, że skrywa mnóstwo opowieści i całe dzieciństwo i dorosłość mojej rodziny, a to jego najważniejsze fundamenty. Mój dom odznacza się przemijaniem i dzięki lekturze „Domy bezdomne” nabiera jeszcze większej wagi.

Dziadek zawsze tłumaczył, że dom jest jak człowiek. 

Popatrz, mówił, tu są oczy, i wskazywał na symetrycznie ułożone okna, tu jest buzia, i pokazywał na drzwi, tu kręgosłup – chodziło mu o sień na przestrzał, z której wchodziło się do każdego pomieszczenia – a tu mózg. I wskazywał na strych. Jak masz jakiś problem, to idź pod dach i tam pomyśl, tak mawiał. Dziadek uważał, że pod dwuspadowym dachem myśli się lepiej i przestaje boleć głowa, bo tak jak w piramidzie powietrze jest tam odpowiednio zjonizowane. 

Ale przede wszystkim mawiał, że dom jest naszą twierdzą.

Te słowa wymawia Józef Kłyk, który namalował i sfilmował wiele „znikających” domów i pomieszczeń. Swoisty zbawiciel pamięci o niebycie i zniszczeniu, który „goni” przeszłość zanim zostanie zburzona. Uświadamia czytelnikowi, że dom zaiste był kiedyś twierdzą, która zapewniała schronienie w czasie wojny nawet na kilka miesięcy. Dziś wyłączą nam prąd, a ludzie wpadają w popłoch.

Wróćmy jednak do początku. Wiosną 2016 roku Dorota Brauntsch rozpoczyna projekt fotograficzny Ceglane Domy. Zakłada stronę na Facebooku, gdzie zamieszcza zdjęcia murowanych gospodarstw wybudowanych na przełomie XIX i XX wieku na ziemi pszczyńskiej. Ku czytelniczej uciesze, poza zdjęciami, tworzy książkę, które mogę Wam teraz zrecenzować. Autorka w podziękowaniach kieruje je m.in. do Filipa Springera, który motywował ją słowami: „dobrze piszesz, pisz dalej” i ja Wam powiem jak pisze i co „robi” książka „Domy bezdomne”.

Nie potrzebuję szczególnie ciężkiej „zaprawy”, by gładko wejść w narrację Brauntsch. Wydawnictwo wysyłając mi tę książkę podkreśliło, że oto trzymam w dłoni czułą opowieść reporterską o znikających domach na Śląsku i już po pierwszej stronie rozumiem czemu użyto słowa „opowieść”. To nie jest zwyczajowy reportaż napisany chłodną ręką kogoś bez większego zaangażowania. Sprawnie wtłaczam się w ten sposób pisania. Widzę „do czego są oczy Hanki”. Zaglądam z nią do obory, by wydoić z nią jej krasulę. Odczuwam cegły, odbieram przekaz kolorów – oranże, wiśnie, czerwienie. Bo „Domy bezdomne” to nie tylko znikające domy na Śląsku. To śmierć pszczół, likwidacje lasów i cegielni, upadek rzemiosła, odchodzenie od tożsamości regionalnej. To ludzie i ich historie. Słyszalny dźwięk opadających domów, swąd pożarów i kurz zburzenia nieznośnie osiadający na sercu czytelnika. Jestem z Wielkopolski, a słyszę to ze Śląska. Czuję, wdycham, nie podoba mi się to. Uwiera. To pierwsza zaleta tej książki, będącą niemal opowieścią interwencyjną.

 

Autorka tropi nie tylko znikające domy, ale odnajduje osoby, które to znikanie próbują powstrzymać, unaocznić bądź pozostać wiernymi tradycji. Rozmawia z małżeństwem, które chce zbudować swój dom w zgodzie z obecną w rejonie architekturą i przyrodą. Ich dom ma odznaczać się upływem czasu. Starzeć się z widoczną gracją, która jednocześnie wpasowuje się w krajobraz i niczego nie zakłóca. Okna, rynny, dachówka mają wręcz porastać mchem. Przeraża mnie kultura jednorazowości – mówi jedno z nich.

Autorka zagląda też do skutków zamykania kopalń. Mijam dom pani Górczokowej. Od dawna nikt jej nie pocieszył. Ja też jej nie pocieszę, bo nie chce ze mną rozmawiać. Rozmawiała już z tyloma… A jej dom to upodlona wersja samego siebie po tym jak kopalnię Czeczott wyznaczono do likwidacji. Po tym jak żaden pociąg nie odjechał z nowo wybudowanej stacji kolejowej, która nie miała nawet szansy zabłysnąć swą świetnością. Zamiast rozłożystego krajobrazu dom Pani Górczokowej zaczęły „zasysać” bloki. Brauntsch pisze, że krajobraz czasem potrzebuje rozgrzeszenia. Ja widzę ten zassany dom i wymarłe miasto. Próżno szukać we mnie rozgrzeszenia.

„Mamo, co oni robią?” – zapytałem. „Budują dom” – odpowiedziała. Obserwowałem ich przez kilka miesięcy w drodze do kościoła. Kobieta i mężczyzna. Jesienią wykopali wielki dół w ziemi. Na wiosnę zaczęli formować cegły. Sami, ona i on. Rozkładali je na polu do wysuszenia, po kilku tygodniach ustawili z nich piec, obłożyli ziemią, zaczęli wypalać. A potem rozpoczęli budowę. „Jezu, jakie to jest piękne” – pomyślałem. Wybudowali ten dom z niczego. Z kawałki ziemi im wyrósł. 

Czyż to nie piękne słowa o cudzie, jakim jest budowanie domu od podstaw? W trakcie lektury sam nabierasz ochoty na budowę. Przebudowę. Rewitalizację. Poglądu na własną przestrzeń dookoła. Tytuł tego rozdziału to „Skala człowieka” i możliwie jest najlepszym i najbardziej osobistym. Ze względu na przybranie formy monologu na podstawie wywiadu ze Stanisławem Niemczykiem, cenionym i wybitnym architektem. To on dosadnie i przekonywająco kreśli krajobraz nostalgii za tradycją. To jak rysunek techniczny naszej samozagłady. Mówi:

Straciliśmy skalę człowieka.

Wyszliśmy z manualności.

Cegła jest jak dobrze wypieczony chleb.

W materiałach, które używamy dzisiaj, nie ma prawdy. 

Zamieniliśmy siłę własnych rąk na siłę maszyny.

Popełniliśmy więc błąd – przestaliśmy kształcić cieśli i murarzy.

Wybieramy projekt z katalogu, przychodzi firma i buduje – mało w tym zaangażowania emocjonalnego i wysiłku. Kiedyś człowiek zamieniał pracę swoich rąk na dom. 

To tylko kilka z wielu „maksym”, które uderzą w nas zaangażowaniem pana Niemczyka. Pięknie wypowiada się o tym, że cegła ma kształt i smak, można się z nią zżyć. O uporze odrestaurowania, o namacalnej obecności twórcy w budowlach, która w dzisiejszych czasach zanika. „Nie ma prawdy” w używanych dzisiaj materiałach budowlanych, nie da się nic odzyskać. Wszystko jest jednorazowe. Raptem dziś mijałam dom na osiedlu, z którego ściąga się piękną, postarzałą dachówkę, by wymienić na tę lśniącą w słońcu. Nagle postrzegam ten dom jako nagi. Ktoś go obnażył, staje się bezbronny, nigdy nie będzie już sobą. Ten rozdział właśnie uderzy w utratę. Utratę tradycyjnych budulców. Tradycji budowania. Utraty podstaw. Upadku rzemiosła i manualnych zdolności. To poddanie w wątpliwość ilości funduszy przeznaczonych na budowę domu przez wynajętą firmę bez zaangażowania. To krytyka tego, że wprowadzamy się do domów, których niekiedy nawet nie tknęliśmy palcem. Co smutniejsze – w tym odbieganiu od dosłownego TWORZENIA własnych domów, utraciliśmy również wspólnotowość. Nie tylko nie wiemy i nie pamiętamy już jak budować dom, ale nie wiemy też jak zasiąść wspólnie w kuchni, która była niegdyś najcieplejszym pomieszczeniem gromadzącym całą rodziną przy jednym stole.

Zastanawialiście się kiedyś jak dzieci rysują dom? Jak sami go kiedyś rysowaliście? Zwraca na to uwagę architekt Robert Wojtecki.  Że nasz naturalnie zakodowany archetyp domu to ten rysunek dziecka, które gdy dostanie kredkę do ręki nie narysuje igloo czy wieżowca, ale właśnie dom ze spadzistym dachem, na środku drzwi, po bokach symetrycznie ułożone okna. Niezwykłą czułością odznaczają się fragmenty wypowiedzi nie tylko architektów, ale ludzi, którzy tęsknią za integracją ze społecznością i próbą zakorzenienia się w przestrzeni. Te słowa wypowiada Bartek Pochopnia, który w 2017 roku otrzymał główną nagrodę Architektura Roku w kategorii „dom jednorodzinny”, a jeszcze zastanawiał się czy jego dom „pasuje”. Uzasadnienie przyznania jemu tej nagrody jest piękne, ale najbardziej wyjątkowo zapadło mi w pamięć zdanie: Dojrzałość projektanta wyrażona odwagą w robieniu rzeczy zwykłych. 

Ta książka to jednak nie wyłącznie domy, ich znikanie czy ludzie walczący o ich przetrwanie czy odtworzenie. Niesamowicie poruszający jest rozdział, w którym pszczelarz opisuje samotną krucjatę ocalenia swoich pszczół. Pszczoły wysyłają nam sygnał, że z przyrodą coraz gorzej. Niemal słychać z tej książki ciszę. Ciszę, która rezonuje z ula, do którego przykłada się stetoskop i słychać śmierć, bo nie słychać nic. Robi to też sama autorka. Pochyla się i nasłuchuje. Ten fragment jest niczym odzew. Krzyk uwagi. Znak ostrzegawczy przyrody, że coś nie tak, a my nie możemy temu wciąż zaprzeczać i egoistycznie nie myśleć o przyszłych pokoleniach. W dotkliwy sposób zwraca też uwagę na temat znikania lasów. Rozdział pisany z perspektywy Emilii, córki leśniczego, czułe opisy przygotowywania się ojca z gracją do pracy i wyjazdu do lasu przypomną, że las był wcześniej niż człowiek i to on żywił człowieka. Nagle dociera do nas również, że cegła staje się reliktem przeszłości, cytatem przeszłości, staje się zaledwie ozdobą, a nie całością. Rozgrzaną cegłę wkładano kiedyś w kołdrę, by ogrzewała zmarznięte stopy i ciało. „Domy bezdomne” to też obraz zniszczeń po wojnie, źle obranych kierunków architektonicznych w imię nowoczesności i postępu. To likwidowane cegielnie. Prefabrykaty, cement, odejście od tradycyjnych materiałów, architektoniczna monotonia czynią przyszłość niepewną – nawet w sensie ekologicznym.

Musimy zacząć od podstaw, od edukacji. Musimy edukować w tym zakresie od najmłodszych lat. Człowiek świadomy takich rzeczy wie, że historyczny obiekt to część jego tożsamości regionalnej, dziedzictwa, tradycji, że pokazuje, jak nasza miejscowość kształtowała się od wielu wieków. Nie szanujemy tego, że prawie dwieście lat temu prapradziadek zbudował murowany dom i jest to pamiątka po nim i wszystkich ludziach związanych z tym budynkiem. Przez nasz kraj przetaczały się konflikty zbrojne, które niszczyły nasze zabytki. Smutne jest to, że teraz sami je burzymy.

Ta książka to robi. Uświadamia nie tylko najmłodszym, ale i tym starszym i „leciwym”, że istnieje coś takiego jak tożsamość regionalna. A na nią składają się nie tylko dom, ale jakikolwiek obiekt, rzeka, las, a nawet pszczoła latająca dookoła. Rozejrzyjmy się dookoła swojej przestrzeni. Ocalmy to, co się da.

Dorocie Brauntsch za tę piękną misję – dziękuję. Jako czytelnik i człowiek.

 

Domy bezdomne, Dorota Brauntsch, marzec 2019, Dowody na Istnienie